در عصر گذار انرژی به سر می‌بریم. استفاده از انرژی خورشیدی و احداث نیروگاه خورشیدی به‌عنوان یکی از پایدارترین منابع تجدیدپذیر، نقش حیاتی در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و مقابله با تغییرات اقلیمی دارد.
نکته قابل توجه در این زمینه این است که تحول انرژی صرفاً یک فرایند فنی نیست و تحولی اجتماعی‌اقتصادی است. موفقیت این تحول در گروی مشارکت جوامع محلی، به‌ویژه در مناطقی‌ست که میزبان احداث نیروگاه‌های خورشیدی هستند.
در این مطلب از مجله انرژی مهرسان ساختار فنی و اقتصادی مشارکت محلی در پروژه‌های خورشیدی، تجربه‌های موفق جهانی در این زمینه را مرور می‌کنیم. همچنین مسیرهای ممکن برای ایران و نقش بازیگرانی مانند مهرسان نوین پارس را بازخوانی خواهیم کرد.
اهمیت مشارکت جوامع محلی در نیروگاه‌های خورشیدی
نیروگاه خورشیدی به صورت متمرکز یا پراکنده بیشتر در مناطق روستایی یا حاشیه‌ای نصب می‌شود؛ در جایی که زمین ارزان‌تر است و تابش خورشید بیشتر. اما در همین مناطق، اگر مردم محلی صرفاً «تماشاگر» پروژه باشند و نه «بازیگر»، پروژه‌ها و در آنها مشارکت مؤثری نداشته باشند، مشکلاتی به وجود می‌آید؛ ازجمله:
- نارضایتی اجتماعی
- تخریب منابع طبیعی
- مقاومت‌های غیررسمی
- کاهش بهره‌وری نگهداری
در مقابل، اگر جوامع محلی مشارکت مؤثری در طراحی، مالکیت یا بهره‌وری نیروگاه‌های خورشیدی داشته باشند، اجراکنندگان این پروژه‌ها علاوه‌بر افزایش پذیرش اجتماعی و افزایش طول عمر عملیاتی نیروگاه باعث اشتغال‌زدایی پایدار و بومی هم می‌شوند.
همچنین افزایش امنیت و حفاظت تأسیسات و بازتوزیع منافع انرژی در سطح ملی از پیامدهای مثبت مشارکت جوامع محلی در این پروژه‌هاست. در ادامه خواهیم گفت که جوامع محلی به چند صورت می‌توانند در اجرای پروژه‌های نیروگاه خورشیدی مشارکت مؤثر داشته باشند.
مشارکت محلی در پروژه‌های انرژی خورشیدی بسته به شرایط اجتماعی، اقتصادی و طبیعی هر منطقه متفاوت است و استراتژی‌های آن متفاوت خواهد بود. انواع مشارک محلی در پروژه‌های خورشید می‌تواند در قالب‌های متنوعی صورت بگیرد. در ادامه به سه مدل اصلی این مشارکت‌ها اشاره می‌کنیم:
مدل‌های مختلف مشارکت محلی در پروژه‌های انرژی خورشیدی
مالکیت تعاونی یا اشتراکی
در این مدل، جامعه محلی یا اعضای آن از طریق صندوق‌های تعاونی، سازمان‌های محلی یا مشارکت‌های مردمی، بخشی از سهام پروژه را در اختیار می‌گیرند. سود حاصل به اعضا برمی‌گردد و به این صورت هر پروژه نیروگاه خورشیدی یکی از فرصت‌های رشد اقتصادی و افزایش رفاه افراد جامعه خواهد بود.
مشارکت در بهره‌برداری و نگهداری (O&M)
در بسیاری از کشورها، نیروهای محلی پس از آموزش‌های فنی، در حوزه نگهداری پنل‌ها، مانیتورینگ، امنیت و تعمیرات دوره‌ای به کار گرفته می‌شوند. این رویکرد هم بهره‌وری نیروگاه را بالا می‌برد و هم اشتغال محلی ایجاد می‌کند که هر دوی این موارد به رشد و توسعه انرژی‌های پایدار در منطقه کمک می‌کنند.
اشتغال‌زایی در زنجیره ارزش انرژی خورشیدی
از مرحله نصب، تا ساخت سازه‌ها، کابل‌کشی، نگهداری و حتی فروش خدمات جانبی، مانند خدمات نظافت پنل‌ها، طیف گسترده‌ای از فرصت‌های شغلی قابل طراحی است که به رشد اقتصادی محلی کمک می‌کند. به این صورت تعلق خاطر جوامع محلی نسبت به پروژه‌ها تقویت می‌شود و افراد محلی با علاقه و تلاش بیشتری در این پروژه‌ها مشغول خواهند بود.
تجربه‌های جهانی موفق
در کشورهای مختلف، پروژه‌های انرژی خورشیدی زمانی به موفقیت پایدار رسیده‌اند که از مدل‌های مشارکت‌محور استفاده کرده‌اند؛ مدل‌هایی که در آنها جوامع محلی نه‌تنها مصرف‌کننده انرژی، بلکهذی‌نفعان واقعی پروژه بوده‌اند.
همانطور که در بالا گفتیم این مشارکت می‌تواند به شکل سرمایه‌گذاری محلی، مالکیت اشتراکی، اشتغال در نگهداری و نصب، یا حتی تخصیص درآمد پروژه به توسعه خدمات اجتماعی و اشتغال‌زایی باشد.
در ادامه، برخی از نمونه‌های شاخص در سطح جهانی را مرور می‌کنیم که می‌توانند برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی در ایران الهام‌بخش باشند:
آلمان؛ انرژی شهروندی (Bürgerenergie)
آلمان یکی از پیشروترین کشورهای جهان در احداث نیروگاه خورشیدی و مدیریت غیرمتمرکز انرژی خورشیدی است. بیش از ۴۰٪ ظرفیت نصب‌شده انرژی تجدیدپذیر این کشور، به بخش خصوصی کوچک یا تعاونی‌های محلی تعلق دارد. در این مدل مردم محلی:
- از طریق صندوق‌های تعاونی یا شهرداری در پروژه سرمایه‌گذاری می‌کنند.
- سود مستقیم از فروش برق دریافت می‌کنند.
- در تصمیم‌گیری‌ها حضور دارند.
پیاده‌سازی این مدل در آلمان باعث افزایش شدید اعتماد اجتماعی و کاهش مقاومت در برابر توسعه انرژی خورشیدی شده است.
کنیا؛ میکروشبکه‌های خورشیدی در روستاها
در کشورهایی مانند کنیا که شبکه ملی برق‌رسانی ضعیف است، میکروشبکه‌های خورشیدی مستقل با مالکیت و مدیریت محلی راه‌حلی مؤثر برای تولید انرژی پایدار بوده‌اند. شرکت‌هایی مانند
«Powerhive» و «M-Kopa» با نصب سیستم‌های خورشیدی در مقیاس کوچک و با آموزش نیروهای محلی، مدل‌هایی خلق کرده‌اند که برق ارزان و پایدار به روستاها می‌رساند. این مدل‌های برق‌رسانی موجب ارتقای سلامت، آموزش و امنیت در این مناطق شده است. همچنین ساختار اقتصادی کوچک اما پویا را در روستاها به وجود آورده است.
هند؛ اشتغال‌زایی برای زنان در پروژه‌های خورشیدی
در برخی ایالت‌های هند، مانند راجستان و گجرات، برنامه‌هایی برای آموزش و اشتغال زنان محلی در صنعت انرژی خورشیدی اجرا شده‌اند. زنان در زمینه نصب پنل‌ها، سیم‌کشی و نگهداری سیستم‌ها آموزش دیده و مشغول به کار شده‌اند. این رویکرد نه‌تنها سبب توسعه انرژی خورشیدی شده، بلکه کاهش فقر و تقویت نقش زنان را در جامعه در پی داشته است.
شیلی؛ اختصاص درآمد نیروگاه به خدمات اجتماعی
در شیلی، برخی از پروژه‌های خورشیدی بزرگ، بخشی از درآمد سالانه خود را به آموزش، خدمات درمانی یا زیرساخت‌های عمومی در همان منطقه اختصاص می‌دهند. این مدل باعث افزایش حمایت عمومی و تبدیل پروژه‌های انرژی به موتور توسعه منطقه‌ای شده است.
وضعیت ایران؛ پتانسیل بالا، مشارکت محدود
ایران با میانگین تابش بیش از ۲۲۰۰ کیلووات‌ساعت بر متر مربع در سال در بسیاری از مناطق خود، یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر ظرفیت توسعه نیروگاه‌های خورشیدی است. استان‌هایی مانند کرمان، یزد، سیستان و خراسان جنوبی، هم تابش بالایی دارند، هم زمین‌های ارزان و قابل استفاده و در دسترس.
اما در حال حاضر، در اغلب پروژه‌ها طراحی‌ها به صورت متمرکز و بالا به پایین انجام می‌شود و جامعه محلی نقشی در تصمیم‌گیری یا مالکیت ندارد. همچنین اشتغال بومی در پروژه‌ها محدود است و آموزش‌های فنی به نیروهای محلی ارائه نمی‌شود.
این فاصله میان «ظرفیت بالقوه» و «مشارکت واقعی»، مانعی برای گسترش بلندمدت و پایدار انرژی خورشیدی در کشور است.
نقش شرکت‌های EPC مانند مهرسان نوین پارس در ارتقای مشارکت محلی
مهرسان نوین پارس به‌عنوان یک شرکت فعال در حوزه اجرای پروژه‌های EPC انرژی خورشیدی، باور دارد که موفقیت پایدار پروژه‌ها در گروی تعامل با جوامع محلی، استفاده از نیروی انسانی بومی در فازهای اجرایی و و طراحی پروژه‌ها با درک زمینه اجتماعی–محیطی آن‌هاست.
مهرسان آماده است در چارچوب پروژه‌های جاری و آتی، با کارفرمایان، نهادهای منطقه‌ای و مشاوران پروژه همکاری کند تا زمینه‌های مشارکت محلی را شناسایی و تقویت کند.
اگر شما در طراحی، سرمایه‌گذاری یا سیاست‌گذاری پروژه‌های خورشیدی در ایران نقش دارید، اکنون زمان آن رسیده است که به مشارکت اجتماعی و توسعه محلی به‌عنوان بخشی جدی از استراتژی انرژی خورشیدی نگاه کنید.
مهرسان نوین پارس آماده است تا در تعامل با شرکای صنعتی، شهرداری‌ها و نهادهای محلی، راه‌حل‌هایی اجرایی برای پیوند انرژی با توسعه پایدار ارائه دهد.
